Marijn Sijbom raakte geintrigeerd door het verhaal over een watermolen in Dalen. Die molen zou er ooit gestaan hebben. Hij ging op onderzoek uit en neemt ons mee in de historie. Het bovenstaande 3D-model is een model dat Marijn gemaakt heeft en toont hoe een watermolen er mogelijk uitzag in de 14e eeuw.
Hoe het begon
Als kind had ik eens een tekst gelezen over een watermolen in Dalen, ik kan me niet meer herinneren waar ik het las en wie het geschreven heeft (vermoedelijk de Daler schrijver H. D. Minderhoud). Wat bekend was, de molen zou bij de Veenhuizen aan het Loodiep gestaan hebben.
Ik ben opgegroeid in dit prachtige dorp en tegenwoordig vrijwillig molenaar op de “Bentermeule” Ik schrijf eigenlijk bewust geen “De Bente” zoals op de baard van deze molen staat. Bij de dorpelingen staat hij dus bekend zoals ik het zeg. En dat vind ik iets dat we moeten koesteren.
Doordat ik een enorme binding met Dalen heb laat het verhaal van de watermolen me eigenlijk niet los, daarom heb ik besloten een klein onderzoek te houden om te kijken of er überhaupt iets te vinden is.
Oud dorp met lange historie van bewoning
In mijn jeugd speelde ik met mijn vriendjes veel in de omgeving van het dorp. Spelend in de weilanden en de bossen probeerde ik me altijd voor te stellen hoe het er “vroeger” uitgezien moest hebben. Dalen is al een heel oud dorpje, gelegen op een zandrug tussen Coevorden en de Hondsrug. Door deze hoge en daarmee droge ligging wonen hier al eeuwen mensen en dat maakt logischerwijs dat er ook het één en ander in de grond is achtergebleven. Achter de straat waar ik opgroeide lag een weiland waar men bijvoorbeeld veel sporen van oude boerderijen heeft gevonden. Ik kan me de archeologische opgravingen nog goed herinneren. Tegenwoordig ligt hier de wijk de “Kolkakkers”. Het lijkt me dan ook niet onmogelijk dat als je gaat graven je ook restanten van een watermolen zou kunnen vinden.
In het jaar 1345
In mijn drukke hoofd probeerde ik als we langs de Veenhuizen fietsten (we gingen dan zwemmen in het bosbad van Zwinderen) voor te stellen waar de watermolen had gestaan. In die tijd had ik er natuurlijk nog geen enkele notie van dat het Loodiep de afgelopen eeuw enorm veranderd is (door ruilverkavelingen etc). Met de jeugdige herinnering over de watermolen ben ik eens het wereldwijde web opgegaan om te zoeken in de database van verdwenen molens. Warempel, zoeken op watermolen en Dalen bracht mij bij database nummer 5044. De watermolen zou er rond 1345 gebouwd zijn bij het buurtschap Veenhuizen en maakte gebruik van de stroming in het Loodiep.
Bericht van de molendatabase.org (object 5044)
In 1341 kwam er een verdrag tot stand tussen de abdis van Assen en Reinoud van Coevorden. Haar ‘coloni’ op het Padhuis en het Venehuis bij Coevorden hadden een watermolen aan het Loodiep gebouwd. Deze werd aan Reinoud afgestaan met behoud voor die coloni van ‘vrie malen to der watermole to vorgheves sunder molenhocht’, op voorwaarde dat ze geen nieuwe molen zouden oprichten ‘menen (= uitgezonderd) ene perdemole te ores sulver malene (dus tot persoonlijk gebruik).
Uit dit document blijkt dat watermolens en rosmolens ieder hun eigen economische sfeer hadden. Ook in Dalen, bij Veenhuizen, benutte een watermolen het Loodiep. Deze wordt in een oorkonde in 1345 vermeld
Deze tekst is ontleend aan G.A. Coert, Stellingnieuws 10 & 11 (1985) jnjv
Het verhaal over de watermolen bij Dalen blijkt dus niet zomaar uit de lucht gegrepen.
Loodiep
Het loodiep is een stroompje dat tegenwoordig afwatert in het Zwinderschkanaal en vind zijn oorsprong in de groenlanden ten westen van Meppen en Gees. Het stroompje heet bij zijn oorsprong de Geeserstroom en verder stroomafwaarts gaat het stroompje het Loodiep heten. Overigens is het erg de moeite waard om eens een wandeling in de buurt van de Geeserstroom te maken. Waar het oorspronkelijke Loodiep door de ruilverkavelingen tussen 1927 en 1970 eigenlijk verloren is gegaan is de Geeserstroom verrassend goed bewaard gebleven. Ook heeft men het beekdal grotendeels hersteld met het gevolg dat er veel nieuwe natuur is ontstaan.
Veenhuizen
Het gaat dus om het buurtschap Veenhuizen, tegenwoordig een paar boerderijen en het verre verleden waarschijnlijk niet meer dan een paar “veenhuizen” en keuterijen. Op de oudste duidelijke kaart (1880) die ik heb zie ik niet meer dan 9 gebouwen staan.
Om iets over een watermolen duidelijk te krijgen, zullen we een paar aannames moeten doen. Een plek waar een watermolen gebouwd wordt, daar heb je A) water nodig, B) verval, C) een weg. Als ik dan naar de oudste kaart kijk, zou ik denken dat je onder de onderste drie stroompjes die uitmonden in het Loodiep een molen kunt bouwen. Die stroompjes waren een afwatering afkomstig uit het Zwindersche veld (tegenwoordig loopt hier het Zwindersch kanaal) en zorgden dan samen met het water van het Loodiep voor water om een molen aan te drijven.
Dit is natuurlijk compleet hypothetisch, zou er bewijs voor te vinden zijn?
Aanknopingspunten zijn vaak plaats, straat en buurtnamen. Ook zijn huidige bebouwingen vaak op plekken gedaan waar ooit iets stond.
Met dit in het achterhoofd ben ik verder gaan zoeken. Een mooi hulpmiddel is de computer.
Gis
Gis staat voor geografisch informatiesysteem, door kaarten over elkaar heen te leggen en plaatsen aan elkaar te refereren kun je als het ware een soort tijdmachine maken. Door op een kaart uit 2021 een pin te zetten kun je bijvoorbeeld op een kaart uit 1880 zien wat er op die plek gestaan heeft. (Eigenlijk werkt de website www.topotijdreis.nl ook volgens dit principe)
In een GIS programma kun je dus heel veel datalagen over elkaar heen leggen en zo weer nieuwe kaarten genereren.Hieronder heb ik een infrarood luchtfoto over een kaart van 1904 gelegd. Het interessante aan infrarood is dat deze foto laat zien waar vegetatie staat. Vegetatie verdampt vocht en dat wordt vastgelegd. Interessant voor dit onderzoek is dat dit ook sporen uit het verleden weer geeft. Waar de grond is omgewoeld is de verdamping anders. Zo is op alleen de infraroodfoto goed te zien waar het Loodiep oorspronkelijk liep.Dit is dus ook alweer een klein handvat om te zoeken naar de watermolen.
Hoogtedata
Ik weet van het bestaan van hoogtedata. Het actueel Hoogtebestand Nederland. Door met een vliegtuig een zigzag patroon te vliegen en onder het vliegtuig een laser te plaatsen kan men een zeer dicht patroon van hoogtepunten krijgen. Deze zijn terug te vinden op www.ahn.nl Dit bestand is ook weer in te voeren in het GIS programma.
Nu ben ik hier niet zo ervaren mee, maar gelukkig ken ik iemand die dat wel is. Mijn jeugdvriend, oud Dalenaar en tevens molenaar Evert-Jan Laméris heeft landinrichtingswetenschappen gestudeerd en veel met deze data gewerkt (Hij heeft destijds middels hoogtedata een objectief meetinstrument gemaakt om molenbiotopen te beoordelen)
De moeilijkheid van dit onderzoek is de oudheid. Het molentje heeft er in de 14e eeuw gestaan en dat is erg lastig zoeken. Bronnen zijn er amper en als ze er al zijn erg onduidelijk. Volgens Evert-Jan kunnen hoogtedata je een aardige houvast geven. Momenteel ben ik mezelf vaardig aan het maken in het werken met deze data, het artikel is dus nog niet ten einde. In een volgende nieuwsbrief meer. Mochten er mensen zijn die aanvullingen hebben, ik houd me van harte aanbevolen! Reacties mogen naar de redactie. Ik ben me er enorm van bewust dat dit zoeken naar een speld in een hooiberg is en dat veel conclusies hypothetisch zullen zijn, maar wellicht levert het iets op. In ieder geval houdt het mij van de straat en levert het me een verrijking van mijn fantasie op (en hopelijk voor de lezers een leuk verhaal.)
Bronnen
- topotijdreis.nl
- molendatabase.org
- allemolens.nl
- qgis.org
- wikipedia.nl